T.C.

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

ŞEYH SAFVETULLAH el-OHİNİ’NİN CELÂU’L-AYN ADLI ESERİN FERÂİZ BÖLÜMÜNE YAPTIĞI ŞERHİN

TAHKİK VE TAHLİLİ

Hazırlayan

Nurullah OKUYAN

Danışman

Doç. Dr. Menderes GÜRKAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

HAZİRAN/2020

                                                                                  KAYSERİ

T.C.

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

ŞEYH SAFVETULLAH el-OHİNÎ’NİN CELÂU’L-AYN ADLI ESERİN FERÂİZ BÖLÜMÜNE YAPTIĞI ŞERHİN

TAHKİK VE TAHLİLİ

Hazırlayan

Nurullah OKUYAN

Danışman

Doç. Dr. Menderes GÜRKAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

HAZİRAN/2020

                                                                                  KAYSERİ

BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK

Bu çalışmadaki tüm bilgilerin, akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde edildiğini beyan ederim. Aynı zamanda bu kural ve davranışların gerektirdiği gibi, bu çalışmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve referans gösterdiğimi belirtirim.

Nurullah OKUYAN

YÖNERGEYE UYGUNLUK

Şeyh Safvetullah el-Ohinî’nin “Celâu’l-Ayn Adlı Eserin Ferâiz Bölümüne Yaptığı Şerhin Tahkik ve Tahlili”adlı Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Lisansüstü Tez Önerisi ve Tez Yazma Yönergesi’ne uygun olarak hazırlanmıştır.                                                                                            

KABUL VE ONAY

Doç. Dr. Menderes GÜRKAN danışmanlığında Nurullah OKUYAN tarafından hazırlanan “Şeyh Safvetullah el-Ohinî’nin “Celâu’l-Ayn” Adlı Eserin Ferâiz Bölümüne Yaptığı Şerhin Tahkik ve Tahlili” adlı bu çalışma jurimiz tarafından Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı İslam Hukuku Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.

ÖNSÖZ

          Şeyh Safvetullah Doğu Medreselerinde ilmi açıdan kendini ispat etmiş zor ibârelerin çözülmesinde merci görülmüş, medreselerde müderris ve öğrenciler tarafından ibâreleri çözmedeki otoriterliği o kadar kabul edilmiştir ki; “İbârenin Sibeveyhi” olarak tanınmıştır. Şeyh, Safvetullah farklı İslami ilimlerde söz sahibi ve eser veren bir âlimdir. Doğduğu ve büyüdüğü ailenin olumlu katkılarıyla geniş bir ilmi birikime sahip olan ve yaşadığı dönemde pek çok öğrenci yetiştiren Şeyh Safvetullah’ın ilmi kişiliğinin yeterince tanınmadığı kanaatindeyiz. Bu nedenle öncelikle kendisine ait yazma eserlerin tespit edilerek tahkik ve tahlil edilmesi, ve bu vesileyle eserlerinin ilim ehliyle paylaşılması ve istifâde edilecek bir duruma getirilmesi kanaatimizce büyük önem arz etmektedir.

           Şeyh Safvetullah gerek medreselerde “sıra kitapları” olarak bilinen kitaplara yazdığı şerhler ve, gerekse telif ettiği eserler ile hem kendi zamanındaki ilim ehline hem de günümüzde ilimle iştigal edenlere yararlı olmaktadır. Mesela; tashih cetveli olarak yazdığı “Kitâbu’l-Funûni’l-Muhtelife” adlı eserin her müderrisin başucu kitabı olarak kabul edilmesi kendisine, eserlerine ve ilmi kişiliğine verilen değerin bir göstergesidir.

          Her alanda olduğu gibi fıkıh alanında da bize intikal eden mirasın tamamının henüz ilim dünyasına kazandırıldığını söylemek güçtür. Bu bakımdan bu tür eserlerden neşredilmeye layık olanların, edisyon kritikli olarak yayınlanması ve değerlendirmesinin yapılması gerektiğinden bu görevi akademisyenler üstlenmelidirler. Üzülerek ifade etmek gerekirse ülkemizde, akademi çevresince tahkik çalışmalarına yeterince önem verilmeyip, bu tür çalışmalar hafife alınmaktadır. Arap dünyası ise Türkiye’deki anlayışın tam tersine bu işe daha çok önem vermiştir. Bunun en büyük göstergesi ise, yüksek lisans veya doktora tezlerinden birinin tahkik olma şartı olarak belirlenmesidir. Özetle tahkik, basit bir iş olmayıp son derece titizlik ve dikkat isteyen bir çalışmadır.

      Tahkikte atılacak ilk adım ve en önemli iş, söz konusu eserin Türkiye veya dünya kütüphanelerinde yazma nüshalarının olup olmadığının belirlenmesidir. Yazma nüshaların en değerli olanı: kitabın ve yazarının adı açıkça üzerinde bulunan ve müellifin kaleminden çıkan nüshadır. Bu mümkün olmadığında, onun nüshasından istinsah edilen tarih itibariyle en yakın nüshaya ulaşmaktır. Daha sonra metni doğru okumak ve varsa diğer nüshalarla karşılaştırarak müellifin kaleminden çıkan metne en yakın metni ortaya çıkarmaktır.

           Çalışmamız dirâse/tahlil ve tahkik olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümü oluşturan dirâse kısmı; giriş ve iki alt bölümden müteşekkildir.

          Dirâsenin Giriş kısmında; konunun amaç ve önemi, araştırma yöntemi hakkında bilgi verilmiş ve konuya ilişkin literatür değerlendirmesi yapılmıştır. Birinci bölümde; vezin sahibi Şeyh Muhammed Alâuddin ve bu vezne şerh yazan torunu Şeyh Safvetullah’ın hayatı ve eserleri ele alınmıştır. İkinci bölümde ise; metin, şerh ve hâşiye incelenmiş, elde edilen nüshalar hakkında genel bilgiler aktarılmış ve en son olarak tahkikte takip edilen metot hakkında bilgi verilerek bölüm sonlandırılmıştır. 

          İkinci kısımda yani, tahkik bölümünde; Şeyh Safvetullah’ın kendi kaleminden çıkan esas nüsha ile öğrencisi merhum Molla Muhammed Şirin’in nüshası titiz ve düzenli bir şekilde karşılaştırılarak ortak bir metin oluşturulmuş ve bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Nüsha farklılıkları dipnotta gösterilmeye azami derecede dikkat edilirken, istifâdeyi sağlamak açısından günümüz Arapça imlâ kurallarına tahkikte azami derecede dikkat edilmiştir. Ayrıca şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki; çalışmamız, şerhin anlaşılması için birçok haşiye nitelikli bilgi içerdiği için tahkikten öteye müstakil bir haşiye çalışması olmaya namzettir. 

          Gerek ders döneminde ve gerek tez döneminde, kendisinden yardım istediğimizde desteklerini esirgemeyen, değerli fikirleriyle önümüzü aydınlatan tez danışmanım Doç. Dr. Menderes Gürkan’a, çalışma süresi içinde fikirlerinden istifâde ettiğim ve destekleriyle beni onurlandıran bütün hocalarıma ve özellikle yetişmemde maddi ve manevi büyük katkısı bulunan merhum dedeme şükran borçluyum. Asıl nüsha olan müellifin el yazmasını bizlere emanet veren müellifin oğlu Şeyh Sabrullah Ayte’ye ve Şeyh Sabrullah ile diyaloğa geçmemize sebep olan muhterem amcam emekli müftü Molla Halil Okuyan ve Ohin baş müderrislerinden Şeyh Fethullah Ayte’ye ve her anlamda beni destekleyen anne, babama gönülden teşekkür ederim.

                                                                                              Nurullah OKUYAN

                                                                                              Kayseri, Haziran 2020

ŞEYH SAFVETULLAH el-OHİNİ’NİN CELÂU’L-AYN ADLI ESERİN FERÂİZ BÖLÜMÜNE YAPTIĞI ŞERHİN

TAHKİK VE TAHLİLİ

Nurullah OKUYAN

Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Haziran, 2020

Danışman: Doç. Dr. Menderes GÜRKAN

KISA ÖZET

          Bu çalışma Doğunun meşhur müderrislerinden Ohin’li Şeyh Safvetullah’ın (1939-1989) Osmanlı Devleti’nin son dönem ulemâsından dedesi Şeyh Alâuddîn el-Ohinî’nin (1881-1949) fıkıh ilmi alanında yazmış olduğu manzum bir eser olan Celâu’l-Ayn adlı eserinin “Ferâiz” bölümüne yaptığı şerhin tahkik ve tahlilidir.

        Araştırmamızı genel çerçevede Türkçe ve Arapça olmak üzere iki kısımda ele aldık. Türkçe kısmı giriş ve iki ana bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında araştırma hakkında genel bilgiler verildi. Birinci bölümde; vezin/ana metin sahibi ve şerh sahibi müelliflerin hayatı ve eserleri incelenirken, ikinci bölümde ise tahkik ve tahlilini hedeflediğimiz şerh ile tahkikte takip edilen yöntem ve metot hakkında bilgilendirme yapılmıştır. Üçüncü bölümde ise eserin yazma nüshaları karşılaştırılmış, metne açıklayıcı dipnotlar eklenmiş ve tahkiki yapılan metin oluşturulmuştur.  

Anahtar Kelimeler: Şeyh Safvetullah, Celâu’l-Ayn, Şerh, Tahkik, Fıkıh, Manzum.

THE RESEARCH AND ANALYSIS OF ŞEYH SAFVETULLAH el-OHINI’S COMMENTARY ON THE “FERAIZ” PART OF WORK OF HİS CELÂU’L-AYN

Nurullah OKUYAN

Erciyes Universty, Institute for Social Sciences, Master Thesis,

June, 2020

Adviser: Associate Professor: Menderes GÜRKAN

ABSTRACT

This study is dissection and verification that  Sheikh Safvetullah of Ohio (1939-1989)  one of the famous teacher of the East made to the “Ferâiz” section of Celâu’l-Ayn which is a poetic text work written in the field of fıqh by his grandfather Sheikh Alâuddîn al-Ohinî, (1881-1949) one of the last scholars of the Ottoman Empire.

In general; we dealt our research in two parts as Turkish and Arabic. The Turkish parts consists of introduction and three main parts. General information about the research is given in the introduction. In the first part, while examining the life and works of measure/main text owner and commentator authors; İn the second part, we included general and basic information about commentary which aim to dissection and verification In the third part, the manuscripts of the work are compared, explanatory footnotes are added to the text and the analyzed text is created.

Key Words: Sheikh Safvetullah, Celâu’l-Ayn, Commentary, Verification, Fıqh, Poetic Text

İÇİNDEKİLER

ŞEYH SAFVETULLAH el-OHİNİ’NİN CELÂU’L-AYN ADLI ESERİN FERÂİZ BÖLÜMÜNE YAPTIĞI ŞERHİN

TAHKİK VE TAHLİLİ

KISALTMALAR

b.                              : Bin/İbn

Bkz.                          : Bakınız

c.                               : Cilt

DİA                          : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

h.                              : Hicri

İSAM                       : İslam Araştırmaları Merkezi

m.                             : Milâdi

ö.                              : Ölüm

s.                              : Sayfa

s.a.s.                         : Sallallahu Aleyhi ve Sellem

tak.                           : Takdim Eden

thk.                           : Tahkik Eden

vb.                            : Ve benzeri

yy.                              : Yüzyıl

TRANSKRİPSİYON ALFÂBESİ

          Bu çalışmada Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde takip edilen Transkripsiyon sistemi benimsenmiştir.

Sesliler:

آ، اَ، ﯽَ     : â                           ﻲِ           : î                               ﻮُ             : û 

َ           : a-e                          ِ         : ı,i                                  ُ            : o,u

Sessizler:

ء         : ’              ب         : b             ت          : t                ث         : s               ج            : c      ح        : h              خ         : ḫ              د           : d               ذ          : z̮                ر            : r      

ز        : z              س        : s              ش          : ş              ص        : s̟               ض           : d      ط        : t               ظ        : z̟             ع            : ‘                غ        : ğ               ف             : f     ق        : k̟              ك       : k             ل            : l                م         : m               ن             : n      و         : v              ه         : h             ى           : y

1. Harf-i ta’rîf ile gelen kelimelerin basındaki şemsî ve kamerî harflerin okunuşu belirtilmiştir. el-Kâmil, eş-Şi'r ve'ş-şu'arâ gibi.

2. Terkip halindeki ad ve lakapların cüzleri ayrı değil bitişik yazılmıştır. “Abdullah” gibi. Ayrıca ilk cüzün bulunduğu yere göre i‘râbı yazıda gösterilmiştir. Nûruddîn b. Abdirrahmân gibi.

3. Kelime sonlarında bulunan " ة " harfi, vakıf halinde "e" ve "a", geçiş halinde "t" olarak gösterilmiştir. Hediyye, Hediyyetü’l-‘ârifîn v.b.

4. Nisbet yâ’sı " ي" ،"î" şeklinde gösterilmiştir. el-Mâzinî ve es-Sîrâfî.

5. Türkçe’de çok meşhur olmuş Ömer, Osman, Ali ve Hasan gibi isimlerde transkripsiyon yapılmamıştır.

GİRİŞ

KONUNUN TAKDİMİ VE KAYNAK KULLANIMI HAKKINDA GENEL BİLGİLER

1. KONUNUNUN TAKDİMİ

1.1. Araştırmanın Konusu

Bu araştırmanın konusu, XIX. yüzyılın sonları, XX. yüzyılın başlarında yaşamış Osmanlı son dönem âlimlerinden olan Şeyh Alâuddin el-Ohînî’nin Celâu’l-Ayn isimli yazma eserinin ferâiz bölümüne torunu Şeyh Safvetullah el-Ohînî’nin yaptığı şerhin tahkik ve tahlilidir.

1.2. Araştırmanın Amacı ve Önemi

          Şeyh Safvetullah el-Ohînî’nin “Celâu’l-Ayn”ın ferâiz bölümüne yaptığı şerhini tahkik ve tahlil etmemizdeki amacımız; eseri modern teknikler vasıtasıyla muhtelif nüshalarını (biri müellifin kendi el yazması olan esas nüsha diğeri ise öğrencilerinden merhum Molla Muhammed Şirin Doğan nüshası olmak üzere toplam iki nüsha)  karşılaştırarak en doğru ve mümkün mertebe hatalardan uzak durarak, gerektiği yerlerde dipnotlarla eseri zenginleştirerek -ki dikkatli incelenince normal bir tahkikten öteye müstakil bir hâşiye çalışması mesabesinde olduğu görülecektir- günümüz araştırmacılarının kullanımına ve istifâdesine yani, ilim dünyasına sunmaktır. Ayrıca, Hadis, Mantık vb. muhtelif ilimlerde eser kaleme alarak gününün insanlarına, ilmi ve akademik anlamda kaleme aldığı bu eserlerle ışık tutan Şeyh Safvetullah’ın ferâiz alanında dedesinin yazdığı metne yaptığı şerh ile kendine özgü yaklaşımlarını inceleyip ortaya çıkarmak, Şâfii ferâizine ne tür katkısı olduğunu tespit etmektir. Öyle inanıyoruz ki; bu çalışma onun ferâiz ilmindeki yerini tespite de ışık tutacaktır.  

1.      3. Araştırma Yöntemi

            Tezimizi önsöz ve giriş kısmının dışında iki ana bölümde ele aldık. Birinci bölümde vezin sahibi Şeyh Alâuddin ve şerh sahibi Şeyh Safvetullah’ın ismi, künyesi, lâkabı, nesebi, doğum tarihi ve yeri, ilmi hayatı, tahsili, hocaları ve talebeleri, vefatı ve vefat yeri, eserleri ve bu eserler hakkında bilgiler verdik

            İkinci bölümde ise; eserin tahliline geçip ve bu kısımda eserin Şafii literatüründeki yeri, kitapta kullanılan yöntem, kitabın telif sebebi, kitapta ele alınan konular ve kitapta faydalanılan kaynaklar hakkında bilgi verdik. Tahkikte esas alınan nüshadan bahsedip, tahkikte izlenen metotla ilgili bilgilere değindik. Son olarak da tahkik yaptığımız eserin tahkikli haline yer verdik. Ayrıca, çalışmamızın son tarafına tahkikini yaptığımız eserden kolayca yararlanma düşüncesiyle eserde geçen âyet, hadis, şiir ve şahsiyetlerle ilgili indeksler koyduk.

            Bu çalışma, alışılagelmiş bir tahkikten öteye hâşiye sayılabilecek niteliktedir. Şöyle ki; eserin kolay anlaşılması ve bizce kapalı tarafların açık hale getirilmesi için gerektiği yerlere açıklama koyduk ve ibârelerin tahlilini yaptık. Atıf ve matuflardan anlaşılmayacak yerleri dipnotta beyan ettiğimiz gibi, zor ve anlaşılmayan ibârelerin gerek kelime îzâhını gerekse terim anlamını da Arapça olarak açıkladık.

2. KAYNAK KULLANIMI

2.1. Literatür Değerlendirmesi

            Burada tahkikini yaptığımız eserin Şafii mezhebindeki yerine ışık tutar düşüncesiyle yine Şafii mezhebinde mutemed kaynaklar arasında yer alan şu kitaplar ile kısa bir karşılaştırma yapmak istiyoruz.  Bunlar; 1. İmam Nevevî’nin (ö. 676/ 1277)  Minhâcü’t-Talibin adlı eseri ile 2. Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rahbî’nin (ö. 577/1104) er-Rahbiyye isimli vezin çalışması ve Şâfii fakih, Bedrüddin Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Mardînî’nin (ö. 907/1501)  Rahbiyye fi ilmi’l-ferâiz ismiyle üzerine yaptığı şerhidir. Bu karşılaştırma ile maksadımız, tahkik ve tahlilini yaptığımız eserin Şafii fıkhındaki yerine ilişkin bir kanaat oluşmasını temindir.

       Rahbî, ferâiz ilmi konularına başlamadan önce bu ilmin önemine değinmekte ve mezhep görüşlerinin dayandırıldığı sahabe hakkında bilgi vermektedir. Şeyh Alâuddin ise kitabına doğrudan tereke üzerine tealluk eden hakların neler olduğu bilgisini vererek başlamaktadır. er-Rahbiyye’de ferâizle ilgili ilk konu miras sebeplerinin neler olduğu iken, Şeyh Alâuddin kitabına bir ön bilgi olması hasebiyle tereke üzerine tealluk eden hakları geniş bir şekilde izah etmektedir.

       Ferâiz ilmi ile iştigal edenler için dede meselelerinin zorluğu meşhur ve maruftur. Şeyh Safvetullah şerhini yaptığı vezinden de yararlanarak bu uzun ve karmaşık konuyu fıkıh eserlerinde yer aldığı gibi ashâbu’l-ferâizin/belirli pay sahiplerinin bulunup bulunmaması şeklinde iki ana başlık altında incelemekte ve gerekli açıklamaları yapmaktadır. Biz de tahkikte, Şeyh Safvetullah’ın sistematize ettiği şekli dipnotlarda özetlemeye çalıştık. Bu sayede okuyucu, vezin ile şerh ve bizim dipnotlarda verdiğimiz ilave bilgilerle meseleleri kolay kavrayıp bir sonuca ulaşabilecektir. Mesela; ced meselesinde, Şeyh Safvetullah, tahkikini yaptığımız kitap ile er-Rahbiyye ile arasındaki farkları okuyucuya daha kolay şekilde sunmak için bir takım kaidelere  (والضابط) ihtiyaç olduğunu belirtmektedir. Tespit edilen bu kaideler yardımıyla miras konusundaki bu denli zor bir meselenin anlaşılması kolay hale gelecektir.

       Şafii mezhebi temel fıkıh eserleri arasında yer alan İmam Nevevî’nin Minhâcü’t-Tâlibîn adlı eseri ile tahkikini gerçekleştirdiğimiz şerhi mukâyese ettiğimizde bir takım farklılıkların olduğunu söyleyebiliriz. Mesela; Nevevî kitabında reddiye meselesinin sistemine değinmezken Şeyh Alâuddin’in reddiye meselesine ayrı bir başlık açması münâsebeti ile Şeyh Safvetullah’da konuyu kendince sistematize edip îzaha çalışmaktadır. Benzer şekilde, fıkıh eserlerinin ferâiz bölümlerinde yer verilmeyen ihtisar meselesinin vezin sahibi ile şârihimiz tarafından kapalılıklarının giderilerek izaha kavuşturulduğunu görmekteyiz. Bu her iki konu da ferâiz ilminde yer verilmesi gereken önemli bir detaydır. 

BİRİNCİ BÖLÜM

VEZİN SAHİBİ ŞEYH MUHAMMED ALÂUDDÎN el-OHİNÎ’NİN VE ŞERH SAHİBİ ŞEYH SAFVETULLAH el-OHİNÎ’NİN HAYATI

1.     VEZİN SAHİBİ ŞEYH MUHAMMED ALÂUDDÎN el-OHİNÎ’NİN HAYATI

            1.1.  Nesebi

Şeyh Alâuddin el-Ohinî 1299/1881’de Bitlis’e bağlı Norşin (Güroymak) ilçesinde doğmuştur.^[1]Babası, bölgenin meşhur âlim ve mutasavvıflarından Şeyh Fethullah el-Verkanisî’dir (ö.1317/1899). Siirt’in Baykan ilçesinin Verkanis köyünde dünyaya geldiği için bu köye nispet edilmiş olan el-Verkanisî’nin aslen Mardin’li meşhur Sultan Şehmus’un nesebinden olduğu, atalarının Siirt’in Baykan yöresine sonradan yerleştiği belirtilmektedir. Sultan Şehmus’un, Hz. Ömer’in neslinden olduğu çok yaygın bir kanaat olduğundan, bölgede bu aileye “Ömerîler” denmektedir.^[2]

          Şeyh Alâuddin’nin babası Şeyh Fethullah, medrese eğitimini tamamladıktan sonra yörede Seyda ve Üstad-ı A’zam lakabıyla tanınan Nakşibendî tarikatının büyüklerinden Şeyh Abdurrahman et-Tağî (ö.1304/1888)’nin sohbetlerine devam etmiştir. Her yönüyle hocasının takdirini kazanan el-Verkanisî, hem hocasının kızıyla evlenmiş, hem de hocasının isteğiyle onun halifesi olmuştur. Şeyh Alâuddin, tedris faaliyetini uzun müddet kendi köyü Verkanis’te devam ettirmiş, sonraları Bitlis’in Mutki ilçesine bağlı Koyunlu (Ohin) köyüne yerleşmiş ve orada kurduğu bir medresede hayatının sonuna kadar talebe yetiştirmiştir. Hicrî 1317/1899’da Bitlis’te vefat etmiştir.^[3]

1.2. Doğumu ve Vefatı

Şeyh Alâuddin,  Bitlis’in Norşin (Güroymak) ilçesinde m. 1881/1882 (h. 1299) senesinde doğdu.^[4]Doğumu, uzun zamandan beri çocuğu olmayan Babası Şeyh Fethullah ve ev halkı için büyük bir mutluluk kaynağı olmuştur. Çünkü birkaç yıl çocuğu olmayan Şeyh Fethullah'ı,  ilminin vârisi olabilecek bir kimsenin olmayışı endişesi sarmış ve bundan dolayı ikinci bir evlilik de yapmıştı. Ancak yaptığı ikinci evlilikten hemen sonra, birinci hanımdan bu çocuğu olunca üzüntü mutluluğa dönüştü. Artık ilmini devam ettirecek bir çocuğu olmuştu. Bu çocuğunu başka çocuklar takip edecek ve arzu edilen gerçekleşecekti.^[5]

Norşin’de dünyaya gelen Şeyh Alâuddin sekiz yaşına kadar Norşin’de kaldı. Babası Şey Fethullah’ın Şeyh Muhammed Diyauddin’e (Hazret) hilâfet icâzeti verdikten sonra geldiği Ohin köyünde dört sene kaldıktan sonra babası ile beraber Bitlis’e gitmiştir.^[6]

Şeyh Alâuddin, 23 Ocak 1949 yılı pazartesi günü 67 yaşında vefat etmiştir. Kabri (Markadı) Koyunlu (Ohin) köyündedir.^[7]

1.3. Eğitim Hayatı

Şeyh Fethullah’ın ilk erkek çocuğu olarak dünyaya gelmesi hasebiyle doğumu büyük bir sevince sebebiyet vermiş olan Şeyh Alauddîn, ilim tahsiline babasının mürşidi olan üstadı, Üstad-ı A’zam (Seyda-i Tağî)’ın yanında başlamış ve çocukluğunda kendisine lazım olan tüm bilgileri almıştır. Ardından bir âllame olan babası ile ilim hayatına devam etmiş^[8] medreselerde okutulan sıra kitaplarından Hüsamkatî’ye^[9] varıncaya kadar burada okumuştur. Tahsil hayatının ondan sonraki kısmına ise Bitlis’te ikamet eden eniştesi Üstad Molla Abdulkerim el-Hizânî’nin yanında devam etmiş ve ilim icâzetini kendisi ile beraber ilim tahsili yapan Şeyh Mahmud Karaköyi ile birlikte bu zattan aynı günde almıştır. Üstadları olan Molla Abdülkerim icâzet günü: “Eğer Rabbim, benden bu iki icâzeti kabul etse, ikisini de Allah'a (c.c.) yakınlık vesilesi olarak sayacağım” demiştir.^[10] Şeyh Alâuddin ilim tahsili esnasında bazen kendisine lazım olur düşüncesiyle eserleri kendi eliyle yazıyor ve öylece okuyordu.^[11]

Üstadı Molla Abdülkerim hacca gidince, babasının yanında “Risaletü’l-vad’iyye”^[12] kitabını okudu. Üstadı hacdan döndükten sonra üstadıyla beraber İsparit mıntıkasının Çıronan (Mutki’nin) köyüne gitti ve tahsiline orada devam etti. Şeyh Alauddin orada tahsiline devam ederken babası Şeyh Fethullah hazretleri rahatsızlandı. Hastalığı şiddetlenince o zamanın askeri birliğin komutanı, Şeyh Alâuddin’i ve üstadını Bitlis’e getirmek için iki binek gönderdi. Şeyh Alauddîn ile üstadının Bitlis’e ulaştıkları gün babası Hakk’ın rahmetine kavuştu. Babası Şeyh Fethullah vefat ettiğinde (1899) kendisi on yedi (17) yaşındaydı. Yaşı henüz çok genç olmasına rağmen üstadının da desteğiyle babasından boşalan medrese ve tekkeyi idare ederek ayakta tutuyordu. ^[13]

İlmi seviyesi gayet yüksek ve herkes tarafından takdir edilir olmuştu. Babasından sonra medreseye müderris olmuş ve görevini layıkıyla yerine getirerek birçok talebe/âlim yetiştirmiştir. İlim tahsiline verdiği önem çok yüksek olduğundan, bu durum hayatının her devresinde vefatına kadar devam etmiştir. Onun bulunduğu yerde âlimler sorulan sorulara sükût ederek onun cevabını beklemiş ve verdiği cevaba da kimse itiraz etmemiştir.^[14]

Şeyh Fethullah’tan itibaren Bitlis yöresinin en itibarlı medreselerinden biri haline gelmeye başlamış olan Ohin Medresesi Şeyh Alâuddin ile birlikte çok daha tanınır hale gelmiştir.^[15]

Çok sayıda talebe yetiştirmiş olan Şeyh Alâuddin, ilmi konulardaki vukufiyeti ile yöredeki ilim ehli arasında büyük saygınlık kazanmıştır. Özellikle Şafii fıkhında çok özet olduğundan üslûbu kapalı olan ve anlaşılması zor kitaplar arasında yer alan Kadı Zekeriyya el-Ensarî (ö.926/1520)’nin Menhecu’t-Tullâb’ını ve Ahmed b. Hacer el-Heytemî (ö.974/1567)’nin Tuhfetu’l-Muhtâc bi şerhi’l-Minhâc adlı eserini çok güzel açıklamakla şöhret bulmuştur. Öyle ki, bölgede Diyarbakır/Hazrolu Hacı Fettah Hocaefendi ile Şeyh Alâuddin’den sonra hiç kimsenin “Tuhfe” ile “Menhec”’in ibarelerini çözemediğine dair bir kanaatin yaygın olduğu belirtilmektedir.^[16] Muhtemelen bunun etkisiyle yöredeki bazı ilim ehli arasında meşhur Şafii âlim Ahmed b. Hacer el-Heytemîye nisbetle “el-Heytemî” veya “Heytemiyyu zemâninâ” olarak nitelendirildiği belirtilmektedir.^[17]

1.4. Tasavvufî Yönü

            Şeyh Alâuddin, önce babasının yanında tarikata girmiştir. Ancak vefatına yakın babası, tüm evlatlarını ve bağlılarını (mürid) Hazret (Şeyh Muhammed Ziyaüddin)’e teslim edince, artık tüm gücüyle Hazret'e hizmet etmeye başlar. Uzun bir zaman sonucu hilâfet icâzetini alır. Artık Hazret'in vefatına kadar elinden geldiğince ondan ayrılmaz. Birinci Dünya savaşında da beraber olurlar. Savaş esnasında namazlarda Şeyh Alâuddin'e imamlık yaptırılır. Gösterdiği yararlılıklardan dolayı Hazret tarafından çok sevilip sayılan birisi olmuştur.^[18]

            Şeyh Alâuddin, yanında birçok kimse amel ve hizmet etmesine rağmen kimseye hilâfet verememiştir. Bu konuda kendisine soranlara şöyle cevap vermiştir. “Biz bu malı pahalıya aldık, kimseye ucuza veremeyiz.”^[19]

Rivayete göre Şeyh Alâuddin, vefat edeceği yılda mü’minlerin annesi Hz. Aişe’nin şu sözlerini çok tekrarlamıştır; “Korumasında yaşanılanlar gittiler, yaşamları fayda vermeyenler kaldılar.”^[20]

1914 yılındaki Molla Selim isyanında İstanbul Hükümetine bağlı kaldığından Sultan V. Mehmet Reşat tarafından kendisine beşinci rütbeden Mecidiye nişanı verilmiştir.^[21]

1.5. Çocukları ve Talebeleri

Bir kez evlenen Şeyh Alâuddin, bölgenin tanınmış ailelerinden Şeyh Abdulkadir-î Geylânî’nin (k.s.) soyundan gelen Kâdirî ailesine damat oldu.

Şeyh Alâuddin Efendi, hem medrese ilimlerini tamamlayan, hem de tasavvufta/tarikatta kemale eren ve Ohin Medresesi’nin devam etmesi yolunda temel dinamiklerin oturmasını sağlayan üç erkek ve iki kız olmak üzere beş çocuk sahibidir.^[22] Erkek çocukları şunlardır:

1.5.1. Şeyh Muhammed Mazhar

Şeyh Mazhar,  h. 1331, m. 1912-13 yılında Ocak ayının başlarında ailenin en büyük çocuğu olarak dünyaya geldi. Tüm ilim tahsilini babasının yanında yapmış ve ilmi icâzetini babasından almıştır. İlmi seviyesi gayet yüksek olup, birçok kişi çözemediği konularda kendisinin görüşüne başvururdu. Şeyh Mazhar’ın dördü erkek, ikisi kız olmak üzere altı çocuğu vardır. Çocuklarından Şeyh Hikmetullah ile Şeyh Safvetullah (bu çalışmanın sahibi) büyük bir ilim sahibiydiler. Özellikle babasından bir sene sonra vefat eden oğlu Şeyh Safvetullah kendi dönemine damgasını vurmuştur.^[23]

Şeyh Mazhar 1 Ocak 1989 tarihinde yetmiş beş yaşında iken, bu fâni dünyadan ebedî âleme göç etmiştir. Kabri, babası ve kardeşlerinin kabirlerinin yanında Ohin köyündedir.  Şeyh Mazhar kendisinden geriye şu dört eseri bırakmıştır:

1-Nehcetü’z-zekiyye fi âdâb-i tarikati’n-Nakşîbendiyye

2- Telhîsü’l-nefi’l-ümme fi iskâtı mâ fi’z-zımme adlı iskat risalesidir.

3- er-Risâle fi’l-kader ve’l-kadâ

4- Mektûbât

1.5.2. Şeyh Muhammed Halid

Hicrî 1334 (m. 1915-16) yılı Şubat ayında Siirt ili Baykan ilçesi Verkanis (Kasımlı) köyünde dünyaya gelen Şeyh Halid üç kardeşin ikincisi ve en âlimi olarak tanınırdı.

İlim tahsilini babasının yanında tamamladı ve ondan icâzet aldı. Tasavvufî tecrübesine babasının yanında başlamasına ve on iki yıl birlikte olmalarına rağmen, babası kimseye hilâfet vermediği gibi kendisine de hilâfet vermedi. Şeyh Halid, babasının tavsiyesi üzerine abisi Şeyh Mazhar ile beraber Şeyh Mahmud Karaköyü’ne intisab edip kısa zamanda ondan hilâfet icâzetini almıştır.^[24]

Şeyh Halid Zokeyd (Siirt, Kurtalan’nın bir köyü) şeyhlerinden olan Şeyh Mahmud’un kızıyla evli olup, beşi erkek, dördü kız olmak üzere dokuz çocuğu vardır. Erkek çocuklarının hepsi medrese ilimlerini tahsil etmişlerdir. Şimdi Ohin Medresesi’nin baş müderrisi ve idarecisi olarak oğlu Şeyh Fethullah devam etmektedir.

Şeyh Halid kardeşleri içerisinde ilk vefat edenleridir. Ömrünün son zamanlarında yakalanmış olduğu kemik kanserinden tedavi gördüğü Ankara’daki Çankaya Hastanesi’nde 25 Ocak 1986 günü Hakk’ın rahmetine kavuştu. Cenazesi Ohin köyüne getirilerek babasının yanına defnedilmiştir.^[25]

1.5.3. Şeyh Muhammed Asım

Şeyh Alâuddin’in üçüncü oğlu olup hicri 1341 (m. 1922) yılının Mart ayında Ohin Köyünde dünyaya geldi. İlim tahsilini diğer abileri gibi o da babasının yanında tamamlayıp ilmi icâzetnamesini almıştır. Tasavvufi tecrübesini de babasının yanında yaptığı halde abileri gibi o da babalarının işaretiyle Şeyh Mahmud Karaköyü’ne intisab etmiş ancak ağabeyleri hilâfet icâzetini almasına rağmen kendisi alamadan şeyhi vefat etmiştir. Bununla beraber şeyhinin işaretiyle hazretin torunu Şeyh Takıyyuddin’e gidip intisab etmiş ve hilâfet icâzetini ondan almıştır.

Şeyh Asım’ın üçü erkek, ikisi kız olmak üzere beş çocuğu vardır. Şimdi Ohin Medresesi’nin baş müderrislerinden biri de oğlu Şeyh Mesud’dur. Şeyh Asım 11 Temmuz 2011 tarihinde rahatsızlanarak Bitlis Devlet Hastanesi’ne kaldırıldı. Beyin kanaması teşhisi konulan Şeyh Asım, 12 Temmuz 2011 tarihinde sabaha karşı Hakk’ın rahmetine kavuştu. Bu fâni dünyadan ebedî mekâna göç ettiğinde 92 yaşındaydı.^[26]

1.6. Eserleri

            1.6.1. Vezin Sahibi Şeyh Alâuddin’in Eserleri

            İlk önce Şeyh Alâuddin’in eserlerini sonra da Şeyh Safvetullahın eserlerini ele alacağız. Şeyh Alâuddin’in mensûbu bulunduğu Ohin Medresesi’ni diğer klasik şark medreselerinden farklı kılan önemli hususlardan biri, bu medresede telif geleneğinin gelişmiş olmasıdır. Şeyh Alâuddin’in babası Şeyh Fethullah el-Verkanisî (ö.1317/1899)^[27] ile başlamış olan bu gelenek Şeyh Alâuddin ve kardeşi Şeyh Cüneyt (ö.1958) ile devam etmiştir.^[28] Onlardan sonra Şeyh Alâuddin’in oğlu Şeyh Mazhar (ö.1988) ve torunu Şeyh Safvetullah (ö. 1989) yazdıkları eserlerle bu geleneği sürdürmüşlerdir.^[29]

            Şeyh Alâuddin’in değişik ilim dallarında kaleme aldığı eserleri şunlardır:

             1.6.1.1. Celâu’l-Ayn^[30]: Şeyh Alâuddin, 2480 beyitten oluşan bu manzum eserde Şerefuddin Yahya b. Nureddin el-İmritî’nin (ö. 989/1581’den sonra) Şafii fıkhına dair yazmış olduğu Nazmu’t-Tahrîr ile Nihayetü’t-Tedrîd fi Nazmi Gayeti’t-Takrîb adlı manzum eserlerini bir araya getirmiştir. Ahmed b. Hüseyin b. Raslân’ın (ö.844/1440) Safvetu’z-Zübed adlı eserinden de bazı ilavelerde bulunmuş olan Şeyh Alâuddin, el-İmritî’nin eserlerinde hazf, takdim, te’hîr ve bazı değişiklikler de yapmıştır.^[31]

1.6.1.2. Mustalahu’l-Hadis: Hadis usûlüne dair olan bu kitap manzum şekildedir. Bununla ilgili ilerde geniş bilgi verilecektir.^[32]

1.6.1.3. Hidâyetu’s-Sibyan:^[33] Tecvîd ilmine dair olan bu eserde meharicu’l-huruf, sıfatü’l-huruf, keyfiyetü’l-eda, idğam, tenvin, nun-ü sâkin, medd çeşitleri ve vakf konuları incelenmiştir. Şeyh Alâuddin’in bu eserine aldığı konuların tamamına yakınını İbnu’l-Cezerî’nin (ö.833/1429) Tecvîd ilmine dair Cezeriye ismiyle bilinen meşhur manzumesinden aldığı anlaşılmaktadır. Yaptığı bütün iş, gerekli görmediği bazı beyitleri kaldırmış olması ve bazı beyitlerin de yerlerini değiştirmesidir.^[34]

1.6.1.4. Hülasatu’l-Vad’^[35]: Şeyh Alâuddin, vad’ ilmine dair olan bu risalede, Molla Halil es-Siirdi (ö.1255/1839) ile Molla Ebu Bekr es-Surî’nin vad’ ilmiyle ilgili risalelerini özetleyerek bir araya getirmiştir.^[36]Kendisi de bazı katkılarda bulunarak kolayca ezberlenebilen özet bir metin hazırlamıştır.^[37] Bu eserle alakalı daha geniş bilgi ikinci bölümde verilecektir.

1.6.1.5. Hulâsatü’l-Beyan^[38]: Şeyh Alâuddin’in, beyan ilmine dair olan bu risalenin sonunda belirttiği gibi Molla Halil es-Siirdî (ö.1255/1839) ile Molla Ebu Bekr es-Surî’nin beyanla ilgili risalelerini bir araya getirmiş ve buna ciddi katkılarda bulunarak öğrenciler için faydalı özet bir metin meydana getirmiştir.^[39] Bu eserle de alakalı daha geniş bilgi ikinci bölümde verilecektir.

1.6.1.6. Mulahhasu’l-Âdâb^[40]: Şeyh Alâuddin, bu risalede tartışma usûl ve kaidelerini anlatan “İlmu’l-Bahs” veya “İlmu’l-Âdâb”a dair Maraşlı Saçaklızâde Mehmet Efendi (ö.1145/1732) tarafından telif edilmiş olan er-Risâletu’l-Velediyye isimli eseri faydalı bazı ilavelerde bulunarak özetlemiştir.^[41]

1.6.1.7. Tezhîbu’t-Tehzîb^[42]: Teftâzânî’nin (ö.793/1390) mantık ve münazara ilmine dair yazmış olduğu Tehzîbu’l-Mantık kitabını esas almış olup bu eserde var olan faydalı bilgilerin çoğunu ve başka eserlerde bulduğu faydalı bilgileri de ilave ederek anlaşılması kolay olan özet bir metin oluşturmuştur.^[43]

1.6.1.8. Risâletü’l-Küfr ve’l-Kebâir: Babası Şeyh Fethullah’ın Kürtçe olarak yazdığı eseri Arapça’yaçevirmiştir.^[44]

Şeyh Alâuddin’in Molla Hasan Efendi el-Muşî’nin ahzabı üzerine yazdığı çok sayıda hâşiyesinin bulunduğu da belirtilmektedir.^[45]

Şeyh Alâuddin’in eserleri incelendiğinde bunların özgün eserler olmaktan ziyade daha önce yazılmış olan bazı kitapların özetlerinden oluştuğu görülmektedir. Aslında bu uygulama geleneğimizde var olagelmiş bir telif tarzıdır. Hemen hemen her ilim dalında buna benzer çalışmalar görmek mümkündür. Hadis usûlü literatürü özelinde baktığımız da ise İbnu’s-Salâh’tan (ö. 643/1245) sonra gelen usulcülerin, Ulûmu’l-Hadis’i üzerine ihtisar etme, manzum hale getirme, şerh etme gibi türden çok sayıda eseri kaleme aldıklarını görüyoruz. Dolayısıyla Şeyh Alâuddin’in de teliflerinde ilim talebelerinin daha kolay ezberlemeleri için bu geleneğe uyduğunu söylemekmümkündür.^[46]

2.     ŞERH SAHİBİ ŞEYH SAFVETULLAH el-OHİNÎ’NİN HAYATI^[47]

            2.1. Nesebi

            Şeyh Safvetullah Şeyh Muhammed Mazhar'ın oğludur. O da, Şeyh Alâuddin'in oğludur. O da, Şeyh Fethullah Faruki el-Verkanisî'nin oğludur. O ise, Tarikat-ı Zuli'yenin reisi, sultan-ı evliya lakaplı Şeyh Musa Mardini'nin sülalesindendir.
Soyu müminlerin emiri, Rasulullah'ın (a.s) halifesi, Hz. Ömer el-Faruk (r.a)'a ulaşır.  

            2.2. Doğumu ve Eğitim Hayatı 

            Şeyh Safvetullah, Ohin köyünde hicrî 1360, (Rumi, Şemsi 1355) miladî 1939 senesinde dünyaya gelmiştir. O, çocukluğundan vefat ettiği ana kadar ilim tahsilinden bir an bile kopmamış ve öğrenciliği sırasında aynı zamanda ders vermiştir. Öğrencilik dönemini bitirdikten sonra kitap yazma ve ders vermekle meşgul olurken aynı zamanda babası Şeyh Muhammed Mazhar'ın yanında kalbi riyazetle meşgul oldu. Babası ve amcası hayattayken bile kendisi önder bir şahsiyet gibi davranıp; aynen onlar gibi insanlara klavuzluk yaptı. Genç iken, zâhiri ilimlerden gerekli olan şeyleri amcası ve kayınpederi Şeyh Muhammed Asım (k.s)'ın yanında okudu. Yeğeni Molla Selim Efendi şöyle diyor: “Bir gün Şeyh Asım, medresenin, ilmin, âlimlerin ve öğrencilerin değerinden bahsederken şöyle dediğini duydum; 

        "İçlerinde büyük bir çoğunluğunun fetva ve müderrisliğe layık olduğu sayısız birçok insan, İslami ilimleri tahsil için Ohin Medresemize gelmiştir.
Ama onlar arasında eşsiz ve en kabiliyetlileri şu üç kişidir;

1.      Kadiri Sülalesinden Şeyh Muhammed Arboyi,

2.      Şeyh Safvetullah^[48]

3.      Şeyh Muhammed Karakoyi'nin oğlu Molla Abdullah Karakoyi”

            İslami ilimlerin ekserisini mezkûr amcasının (Şeyh Asım) yanında okudu ve amcası ona ilmi icâzesini verdi. Manevi icâzesini ise babası, Şeyhi Muhammed Mazhar, Şeyh Alâuddin'in ailesinin ve diğer insanların katılımı ile babasının vefatından iki sene önce babasının elinden aldı. Ders vermeyi ve telifte bulunmayı hayatı boyunca sürdürdü. Hatta vefat etmesine sebep olacak hayatının son yıllarında kendisine isabet eden ve 3 yıl boyunca devam eden şiddetli felç hastalığında bile imkân buldukça ders vermeye devam ederdi. Ders vereceği kitabı elinden düşürmez, ya talebelere ders verir veya te'lif yapar veya kitap mütâlaa ederdi. Ancak zaruri bir ihtiyaç varsa, tedris ve teliften uzak dururdu. Öyle ki; insanlara ilim, amel, dirayet, feraset, hilm ve maharet gibi iyi hasletler ile örnek olmuştu.

          2.3. Vefatı

         Şeyh Safvetullah, Rebiü’l-evvel’in 25. gecesi 1410 hicri, 25 Ekim 1989 milâdi senesinde vefat etti. Onu, Ohin'deki Sülap'ta dedesinin kabrinin civarında, öğle namazından önce babasının ayakucuna defnettiler. Şeyh Safvetullah’ı Mele İsmetullah-ı Gori, Batmanlı Nafi, Mele Burhan Verkanîsî, Hacı Muhyiddin-i Ohini yıkayıp kefenlediler. Kabrine ise amcası Şeyh Halid'in oğlu Şeyh Nimetullah, kardeşi Ataullah'ın oğlu Seyfullah ve Tatvan Camii İmamı Şeyh Abdülkerim koydular. Sabrullah isminde âlim ve salih bir evladı vardır.^[49]

            2.4. Şeyh Safvetullah’ın Eserleri

        Şeyh Safvetullah kısa ve dar bir zamanda medrese talebelerine hatta hocalarına faydalı olacak birçok kitap te'lif ve şerh etmiştir. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

2.4.1. Kitâbu’l-Funûni’l-Muhtelife: Şeyh Safvetullah’ın h. 1402’de yazıp daktilo ettiği bu çalışma gerçekten yoğun, yorucu ve sabırlı bir emeğin mahsulü olduğunu her açıdan belli eder. Bu çalışma, bir yandan bir tashih cetveli bir yandan da medreselerde okutulan kitaplar üzerinde kaydedilen bir notlar koleksiyonudur. Yazı karakterleri çok küçük olduğu halde 623 sayfadan meydana gelen bu çalışmada medresede okutulan Sadedinden (Tedricü’l-edani Şerhu’t-tasrifi izzi) itibaren tüm sıra kitapların Tedric, Suyutî’nin haşiyesi Ebu Talib, Abdulğafur’un haşiyesi Abdulhakim ve Molla Ali Tasrifinin Haşiyesi Kızılci gibi bazı haşiyeler ve medreselerde ikinci ders kaynağı olan Celâleyn, Tarihu’l-Hulefâ, İşârâtu’l-İ’caz, Şerhu İsâm ale’l-vad’, İmtihânu’l-Ezkiya gibi ve de hiç ders kitabı olmayan es-Savaiku’l-Muhrike gibi bazı eserler de dâhil tam 35 kitabın tashihi yer almaktadır. O, her tashihin yer aldığı satır ve sayfa numaralarını vermektedir. Ancak tashihe esas aldığı kitabın baskı sayısını, baskı yerini ve tarihini vermemekle istifâde etme imkânını minimize etmiş olmaktadır.” ^[50]

             2.4.2. Şerhu Mustalahu'l-Hadis: Dedesi Şeyh Alâuddin'in hadis alanında yazdığı Mustalahu'l-Hadis adlı eserine yazdığı şerhtir.

           2.4.3. Şerhu Celâu’l-Ayn: Şeyh Alâuddin’in “Celâu’l-Ayn” adlı fıkıh kitabının içerisinde yer alan Kitâbu’l-Ferâiz’ine yapmış olduğu bir şerhtir.

            2.4.4. Şerhu Kızıl İcaz: Said Nursi’nin Kızıl İcaz adlı mantık eserine yaptığı şerhtir.

İKİNCİ BÖLÜM

ESERİN TAHLİL VE TAHKİKİ

1. ESERİN TAHLİLİ

1.1. FERÂİZ İLMİ HAKKINDA GENEL BİLGİ

                        Ferâiz ilmini diğer ilimlerden ayıran ve telif noktasında câzip kılan en önemli faktör hadis-i şeriflerde özel teşvik edilmesidir. Bu hadislerden bir tanesinde; “Ferâizi öğrenin ve öğretin, çünkü ferâiz ilmin yarısı olup unutulacaktır. Ümmetimden çekilip alınacak ilk ilim de odur.” [51] denmekte ve bir diğer hadisde de; “Kur’an’ı ve ferâizi öğrenin ve insanlara da öğretin. Ben aranızdan ayrılacağım gibi ilim de bir gün ortadan kalkacaktır. Öyle bir zaman gelecek ki iki kişi bir farîzada ve dinî bir meselede anlaşmazlığa düşecek de aralarında hüküm verecek birini bulamayacaktır”[52] buyurulmaktadır.

              Bu sebeple her mezhepte olduğu gibi Şafii mezhebinde de ferâizle ilgili müstakil çalışmalar yapılmış veya fıkıh eserlerinin içerisinde miras konusuna yer verilmiştir. Bundan önce şuna değinmek yerinde olacaktır ki; günümüze ulaşmamakla birlikte ferâizle ilgili ilk eseri sahabilerden Zeyd b. Sabit’in (ö. 45/665) telif ettiği, tabiînden de Ebü’z-Zinad’ın buna şerh yazdığı bilinmektedir. Şafii fakihlerden en meşhur ferâiz kitabı, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rahbî’nin (ö. 577/1104) er-Rahbiyye isimli vezin çalışmasıdır. Bunun en meşhuru da Şafii matematik ve astronomi âlimi Bedrüddin Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Mardini’nin (ö. 907/1501) “Şerhu’r-Rahbiyye fî ʿilmi’l-ferâʾiz/Şerhu’l-manzûmeti’r-Rahbiyye” isimli şerhidir.

            1.2. KİTAPTA KULLANILAN YÖNTEM

              Daha önce de belirtildiği üzere Şeyh Safvetullah bu çalışmada dedesi Şeyh Alâuddin’in ferâiz ilmine dair vezin/şiir şeklinde telif ettiği eseri şerh etmektedir. Şârih, şiirleri şerhederken ana metinlerin üstünü kırmızı kalemle işaretleyerek belirtmiştir. Bu şârihe has bir yöntem olup alışılagelmiş üslüba muhaliftir. Çünkü  şerhte alışılan metod şârihlerin şerh etmek istedikleri metinleri  ( قوله) parantezine alarak (أي....) tefsiri ile başlayan izahla  şerh etmeleridir.

              Şeyh Safvetullah, vezinleri şerh ederken veznin içerdiği tenazu, iştiğal, atıf, matuf gibi nahiv ilmini ilgilendiren meselelere değindiği gibi sarf ilmine ilişkin şiirlerdeki kafiye elifi manasındaki elifi ıtlak vurgusunu da çokça yapmaktadır. Ayrıca şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki; Şeyh Safvetullah’ın bu çalışması diğer klasik ferâiz kitaplarına rakip olacak derecede muhtasar bir çalışma olmasına rağmen az sayılmayacak kadar örnek barındırmaktadır. Şârih kitabın sonunda ferâizin özel meselelerine (Mülakkabât) ayrı bir bahis ayırmasına rağmen vezinin içerdiği veya vezinle alakalı olan bu özel meseleleri ele alırken bunların “vechi tesmiye” sini yani isimlendirilme sebebini açıklamaktan da geri durmamıştır. Ayrıca Şârihin bu çalışmasında bazı özel ve şaz ıstılahları da kullandığını görmekteyiz. Bunu örneklendirecek olursak, Şârih Şeyh Alâuddin’in:

و إن هما اختلفا فأصلها ۞ من مخرج أكثر فرضين بها

              Şiirindeki  من harfi cerrinin tecridiye olma ihtimalinden bahsetmektedir.

              Tecrid: Mecrurun mezkûr hükme muttasıf olmakta zirveye ulaşıp içerisinden kendisi gibi bir sıfatın daha çıkarılabilecek derecede olmasıdır.[53] Örneğin  لي من فلان صديق حميم  sözünde “falanca ile dostluğumuz öyle bir dereceye ulaşmıştır ki; o bana iki dost mesabesindedir” anlamının irade edildiği gibi, mezkûr şiirdeki  من harfi cerrinin tecridiye manasına hamledilerek mananın  “Tedahül meselesi öyle bir boyuta ulaşmıştır ki; içerisinden bu büyük sayı gibi bir sayının çıkmasına namzettir” olmasına işaret ederek  زائدة أو تجريدية)) demiştir. Hâlbuki “min” harfi cerrinin meşhur manaları içerisinde tecrid manası bulunmamaktadır.

            Şeyh Safvetullah’ın dikkat çeken bir uslübu da; ilmi prensip gereği itiraz edilmesi gereken noktalarda itiraz etmekten geri durmaması, taassuptan hâli bir eda ile gereken yerlerde kendi görüşünü dillendirmesidir. Buna bir örnek verecek olursak Şârih meselenin kuruluşu ( أصول المسائل ) konusunda Şeyh Alâuddin’in:

وإن يــكن فرض أو اثنان مما ۞  ثلان فالأصل لها ما اغتنما

من مخرج حازه ذاك الفرض ۞ مني بيـــــانهاومنــك القبض

 من مخرج حازه ذاك الفرضsözüne usûlî bir  perspektiften yaklaşarak (İnikas[54] ) dedesinin bu tabirinin زوج ، أخت   meselesine şâmil gelmediğini zira burada sadece bir mahrecin elde edildiğini,  halbuki  حازه ifadesinden tamamın elde edilmesi manasında olduğunu, dolayısı ile bu tabirin; من مخرج واحده  ذ الفرض  şeklinde değiştirilmesi gerektiğini savunmuştur. Tabi biz burada Şârih’e (rh.a) katılmıyoruz. Çünkü merhum Şârihimizin işkal ettiği حازهkaydında ta’mim düşünerek hakiki ve hükmi iki kısma teşmil ettirip, Şârihin itiraz ettiği maddeyi hükmi hiyazet kabul ediyoruz dolayısı ile bu sorun ortadan kalkmış olur.

            Dikkat celbeden noktalardan birisi de Şârih dedesine azami derecede ihtiram etmekte, ismini gerek sarih ve gerekse zamirle ifade ederken  رضي الله عنه kaydını eklemektedir. Aynı şekilde şiirde ki maharetini de ara ara dillendirmiş ve bunu takdir etmiştir.

            Şârih dedesinin nahiv kurallarına uymadığı bazı yerlerde bunun başka bir kurala istinaden olduğunu, dolayısı ile doğru olduğunu isbat etmiştir. Örneğin, haml meselesindeki;

لمن علمنا أن ارثه معه۞  بكل حال ثابت لن يمنعه

ثابت kaydının ef’ali ammeden olduğu için hazfinin gerekli olduğu muhtemel itirazına bu kaydın şiir veznini korumak için olduğunu  لغى للنظم  diyerek def etmiştir. Yine Şârihin kitapta özel bazı ifadeler kullandığını da görmekteyiz. Örneğin, kitabın başlarında كذا  kelimesini çoğul olarak  ( كذوات) kullanmıştır, halbuki bu kelimenin bu şekilde kullanılması yok denebilecek bir ist’imaldir.

            Ohin Medresesi’ni ziyaretim esnasında Şeyh Safvetullah’ın oğlu Şeyh Sabrullah Ayte hoca efendi ile yaptığımız görüşmede Şârihin son zamanlarda felç hastalığına yakalandığı için kitabın başındaki ilk iki sayfanın talik mahiyetindeki notlarını ve kitabın sondaki mülakkabât, elğâz ve müteşâbihâtü’n-neseb konularını kendisine yazdırdığını ifade ettiler. Dolayısı ile bu görüşmemiz vesilesiyle kitaba eklenen son bilgilerin nisbetini de tesbit etmiş olduk.

            Son olarak şunu ifade edelim ki; Şeyh Safvetullah meşhur bazı meselelerdeki klişe cümleleri Arap gramer ve edebiyatına vukufiyeti sayesinde kendisine özgü bir üslupla ifade etmiş ve alışıla gelmiş üslubu tam bir ustalıkla farklı hale getirmiştir. Bu da Şeyh Safvetullah’ın maharet ve yeteneğini gözler önüne sermektedir.

            1.3. KİTABI TELİF SEBEBİ

            Şeyh Safvetullah, Celâu’l-Ayn’ı şerhetmesinin sebebi ile ilgili herhangi bir bilgi vermemektedir. Yalnız bu hususa kitabının başındaki şu cümleleri ile zımni bir işaret yapmaktadır:

بعد فيقول العبد الفقير إلى رحمة ربّه القريب المجيب صفوة الله ابن المولى المكرّم الشّيخ محمد مظهر الشّافعي النّقشبندي الفاروقي" أردت أن أشرح من المنظومة المنسوبة إلى جدي الشيخ محمد علاء الدين رضي الله تعالى عنه وأسكنه الغرف العليّة المسماة بجلاء العين كتاب الفرائض"

            Zira bu satırlarda kitabının dedesine ait olduğunu ve bu nedenle şerh etmek istediğini ifade ediyor. Malumdur ki; bir torun için dedesinin kitabı ile uğraşmak doğal bir istektir. Bu anlamda kitabın telif sebebi;dedenin kitabını şerh ederek daha kolay anlaşılması yönünde girişilen bir hizmet denilebilir. Ayrıca bölgeyi bilen birisi olarak ikinci bir sebep ekleyebiliriz. O da şudur ki: Ohin Medreseleri bölgede merkez sayılacak bir konumu teşkil ettiklerinden çalışmaları müderrisler tarafından benimsenmiş ve önem atfedilmiştir. Bu sebeple Celâu’l-Ayn eseri bölgede okutulmuş ve ferâiz alanındaki çalışmalara ilham kaynağı olmuştur. Şeyh Safvetullah da bu kitabın anlaşılmasına ve tedrisatını yapan müderrislere kolaylık olması düşüncesi ile bu şerh çalışmasını yapmıştır.

            1. 4.  KİTAPTA ELE ALINAN KONULAR

                        Kitap müstakil bir çalışma olmayıp şerh çalışması olduğundan Şârih kitap dizaynını metne bağımlı bir halde sürdürmüştür. Buna ek olarak Şeyh Safvetullah ferâiz ilminin tanımını ve konusunu şu cümleler ile kitaba eklemiştir;

وهو فقه المواريث وعلم الحساب الموصل، وموضوعه التّركات من حيث قسمتها والعدد

            Ayrıca şârih kitabın sonunda özel meseleler diye tercüme edebileceğimiz lakap nitelikli meseleler(المسائل الملقبات) , bilmeceler (الألغاز) ve karmaşık nesep (متشابهات النسب) meselelerini eklemiştir. Bunun yanında konu tahlili yaparken bolca örnekler ekleyerek meselelerin kıyas yöntemi ile anlaşılmasına büyük bir katkı sunmuştur. Şârih tarafından meselelerin bol örneklerle izah edilmesi mühim bir nokta olup, ferâiz kitaplarının birçoğunda bunun göz ardı edildiği görülmektedir.

            Yukarıda dile getirilen bu husus, ilk dönem bilginler için çok önemli olmasa da son dönem ferâiz öğrencileri hatta hocaları için gereklidir. Çünkü meselelerin anlaşılması ve kavranması örnekleme yöntemi ile sağlama yapmaya ihtiyaç duyar.

            Kitapta ilk önce terekeye terettüp eden haklar ele alınmış daha sonra sırası ile mirasa engel olan sebepler, vârisler, zevi’l-erham, paylar, müşerreke meselesi, dede ve kardeşler meselesi  (المقاسمة), asabeler, pay ve asabelerin birleşme durumunun îzahı, hacb, mefkud, hünsa, haml, meselenin te’sisi  (( أصول المسائل, tashih, ihtisar, münâsahât, mülakkabât, müteşâbihâtü’n-neseb ve elğâz konuları sırası ile ele alınmış kapsamlı bir şekilde şerh edilip, örneklerle açıklanmıştır. Şârih, ayrıca münâsahât meselesinde diğer kitaplarda olmayan bir şeyi eklemiştir. O da şudur ki; münâsahât meselesindeki tablo mantığını sistematik hali ile anlatmış, tablonun nasıl yapılması gerektiğini teker teker anlatmıştır ki buda diğer ferâiz kitaplarında karşılaşılmayan bir metoddur.

            Son olarak şuna değinmek isterim ki; Şârih münâsahât meselesini tahlil ederken bir tablo yapmış ve bu tabloda münâsahât meselesi ile bütün söylemek istediklerini özetlemiştir. Bu tablo ile herhangi bir izah ve açıklama yapmaması, söylemek istediklerini kapalı hale getirmiştir. Bu noktada önemli bir çalışma yaparak kaynakları teftiş edip,  kitaplarda ki münâsahat kurallarının mantığını toplayarak bu tabloda anlatmak istediklerini tahkikimize ekleyerek Arapça şerh ettik. Bu çaba ile tablo anlaşılır hale geldiği gibi münâsahat meselesindeki anlatılmak ve vurgulanmak istenen noktalar da daha iyi zabt edilmiş oldu.

            1.5. KİTAPTA FAYDALANILAN KAYNAKLAR

            Kitapta kaynak isimleri çokça zikredilmeyip genelde kitap müstakil telif şeklinde yazılmıştır. Bunun sebebi, klasik ferâiz kitaplarındaki telif mantığı, meselelerin hesap üzerinden tahlil edilmesi ve ibarede bazı noktaların vurgulanmasıdır. Zira bu amacın güdülmesi ile telifte odaklanılan bu iki nokta müellifin mahareti ile müstakil telif yerine geçip kaynağa ihtiyaç duymaktan müstağni bir hale gelmiştir.

      Bununla beraber Şeyh Safvetullah bazı yerlerde kaynak atıfları yapmaktadır. Mesela; miras engelleri arasına yer alan varis ve mûrisin ölümlerinde kimin önce öldüğünün bilinmemesindeki (وموت)  durum halinde;

وعدّه من الموانع تساهل لأنّ المراد بالمانع كما قال الرّافعيّ رضي الله عنه ما يجامع الأسباب والشرّوط

diyerek Rafiî’ye (ö. 623/1226 ( ait olan usûlî yaklaşıma değinmiş ve burada ölümün engel/mani olarak zikredilmesinin mecaz olduğunu savunmuştur. Bunun îzahı şudur ki; Rafiî’ye göre bir şeye mani denilebilmesi için ona etki eden şeyin var olan bir şey (mevcut ve malum) olması gerekir. Hâlbuki boğularak ölme gibi yerlerde kimin önce ölüp kimin hayatta olduğu bilinmediği için buna mani denilmesi mecaz olmaktadır. Yalnız araştırmalarımız sonrası usülcülerden İbn Hacip (ö. 646/ 1249) gibi bazı bilginlerin bunun şart olmadığını savunduğunu tesbit edip ilgili dipnota kayıt olarak geçtik.[55]

           Bir diğer örnek de asebe meselesinde “asebe bilğayr” ve “mealğayr” kavramları arasında ki Rafiî’den naklettiği şu nahvi izahtır. “Ba” harfinde bulunan ilsak manası iki kimsenin ortaklaşa yaptığı şeyi ifade ettiği için “asebe bilğayr” kavramı erkek ve kadının ortaklaşa asebe olmalarını ifade ederken “mea” harfinde bu nüans bulunmadığından “asebe mealğayr” kavramı sadece kadınlarla oluşan asabeliği (kız ve kız kardeş asabeliği gibi) ifade etmektedir. Gerçi bu naklinin sonunda “ وإن قيل إن التسمية مجرد إصطلاح“ diyerek kavramlarda vechi tesmiyenin şart olmadığına işaret etmektedir.

             Bir başka yerde Şeyh Safvetullah, mülakkabât meselesinin sonunda İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (ö.478/1085)’den mülakkabât meselesinin sınırsız olduğu anlamına gelen şu nakilde bulunmaktadır:

 “ وقد أكثر الفرضيون من الملقبات ولا نهاية لها ولا حسم لأبوابها “

            Tespit ettiğimiz bir başka yerde de Şeyh Safvetullah, müteşâbihâtü’n-neseb meselesini izah ederken İmam Nevevî’nin (ö. 626 /1277) Mecmûu’na atfen şunu söylemektedir; “  وفي ترتيب المجموع شخص قال لشخص يا عمي يا خالي... إلخ.“  Şeyh Safvetullah’ın şerhinde tespit ettiğimize göre bu dört yerin dışında herhangi bir kaynağa atıf yapılmamıştır.

2-  ESERİN TAHKİKİ

            2. 1. ESERİN YAZMA NÜSHALARINININ TAVSİFİ

            Baş taraflarda da beyan ettiğimiz gibi; bu kitap, Ohin Medresesi ve şubelerince okutulduğu için gerek Ohin Medresesi müntesiplerinde gerekse diğer medrese müderrislerinde nüsha olarak bulunmaktadır. En meşhur nüshası Çanakkale emekli müftüsü merhum Molla Muhammed Şirin (Doğan) tarafından istinsah edilen nüshadır. Bu nüsha, Şeyh Safvetullah’ın amcası merhum Şeyh Asım’ın öğrencilerinden Molla Şirin tarafından istinsah edilmiştir. Daha sonra Ohin Medresesi’ne yaptığımız bir ziyarette musannif nüshasını, yani Şeyh Safvetullah’ın kendi eli ile yazdığı nüshasını oğlu Şeyh Sabrullah Ayte’den aldık,  musannif nüshasına ulaştığım için daha doğru bir çalışma yapıp, sağlıklı bilgi vereceğime inandığımdan kendimi şanslı addediyorum.

2.1.1. ŞEYH SAFVETULLAH’IN NÜSHASI

            Daha önce de belirttiğimiz gibi Ohin Medresesi’ne yaptığımız ziyaret esnasında bu nüshayı müellifin yani şârihin oğlundan aldık. Bu nüsha toplam 38 sayfadan oluşmaktadır. Nüsha rika hattı ile müellif tarafından yazılmış olup her sayfada 14 satır bulunmaktadır. Şerh edilen beyitler dede meselesine (mukasemet) kadar sayfanın üst tarafına yazılmış olup oradan sonra yazılmamıştır. Müellif felç rahatsızlığı geçirdiği dönemden sonra son 4 sayfayı ve baştaki ilk iki sayfanın notlarını oğluna imla ettirmiştir. Bu bilgiyi Ohin Medresesi’ne yaptığımız ziyaret esnasında müellifin oğlundan elde ettik. Müellif nüshası olması sebebi ile bu nüsha, esas nüsha kabul ettiğimiz nüshadır. Bu nüshada dikkat çeken bir nokta, müellifin kitabın son kapağına tevazu fışkıran şu şiiri eklemesidir:

جربت القلم والكاغد والمركب ۞  إذا الكل رديئ والكاتب أردئ

            Kalem, kağıt ve mürekkebi denedim

            Gördüm ki hepsi kıymetsiz, yazan daha da kıymetsiz.

            Müellif burada kâtip derken kendini kast etmiş, büyük bir tevâzu örneği sergilemiştir.

             2. 1. 2. MOLLA MUHAMMED ŞİRİN NÜSHASI

             Bu nüsha, Şeyh Safvetullah’ın amcası Şeyh Asım’ın öğrencilerinden ve halifelerinden eski Çanakkale müftüsü Muhammet Şirin Doğan (1922/2012) tarafından nesih hattı ile yazılmıştır. Bu nüsha müderrislerde bulunan ve bazı medreselerde tedrisat edilen nüshadır. 33 sayfa olup her sayfada 15 satır bulunmaktadır. Asıl nüsha ile arasındaki fark kitabın sonuna kadar her sayfaya ait olan beyitler sayfanın üstünde yazılmıştır. Üste yazılan beyitler iki satır olarak yazılmış olup bazı yerlerde sayfanın yanın da iki satır daha ilave edilmiştir.

3. TAHKİKTE TAKİP EDİLEN METOT

Tahkik çalışmamızda 01.02.2017 yılında yayınlanan “İSAM Metin Tahkiki Esasları”nı takip ettik. Buna göre tahkikte takip ettiğimiz esaslar ana hatlarıyla şunlardır:

1. Ana metni (âyet, hadis, şiir, tazim cümleleri vb. yerler da dâhil olmak üzere) Traditional Naskh yazı stili ve 13 punto büyüklüğünde, dipnotları ise 11 punto büyüklüğünde yazdık.

2. Daha öncede ifade ettiğimiz gibi çalışmamızı kendisine göre şekillendirdiğimiz nüsha, müellifin oğlu Şeyh Sabrullah’tan elde ettiğimiz müellifin kendi el yazması olan Ohin nüshadır. İkinci nüsha olarak Çanakkale eski müftüsü merhum Molla Muhammed Şirin Doğan nüshasıdır.

3. Metnin dipnotlarında iki nüsha arasındaki farklılıklara işaret ettik.

4. Asıl nüshayı  وفي النسخة الخطية diye ifade ederken, Molla Muhammed Şirin Doğan nüshasını (م) harfi ile belirttik.

5. Her konunun başına, esas nüshada yazılan başlıkları bazen kısmen değiştirip başlık koyarak فصل ibaresini ekledik. Başlıkları kalın puntoyla yazıp, önüne ve arkasına [ ] işaretini koyduk.

6. Okunması zor veya başka kelimeler ile karışma ihtimali olan kelimelere mümkün mertebe hareke koyduk.

7. Okuyucuya kolaylık sağlamak için noktalama işaretlerine azami derecede önem verdik.

8. Metinde geçen âyetler tespit edilerek kalın puntoyla ve çiçekli parantez ﴾…﴿ içinde yazdık. Ayetlerin hemen bitiminden sonra metin içinde sûre ve âyet numarasını gösterdik.

9. Metinde yer alıp anlaşılması zor veya bilinmeyen türden kelimeleri sözlüklere başvurarak kısa izahatlarla dipnotta açıklamaya gayret ettik. Bunun yanında bazı fıkhî kavramları diğer fıkıh kitaplarından nakiller yaparak açıklamaya çalıştık

10. Metinde adları geçen fıkıh âlimlerinin kısa biyografilerini dipnotta vererek tanıtmaya çalıştık. Birden fazla yerde adı geçenleri ise (مرت ترجمته) diyerek ilk geçtiği yere atıfta bulunduk. Aynı zamanda mekân vb. yerleri de dipnotta açıkladık.

11. Her 4 nüshanın etrafında metnin içeriği ile ilgili veya bağımsız herhangi bir bilgi varsa (وفي هامش) gibi başlık koyarak dipnotta gösterdik. Amacımız nüshalarda geçen bilgilerden tam anlamıyla istifâde etmektir.

12. Metinde isimleri geçen Hz. Ömer gibi meşhur bazı sahabî ve Ömer b. Abdülaziz gibi bazı tabiîlerin hayatları hakkında dipnotta bilgi vermedik.

13. Zor ibarelerin özetini Arapça olarak dipnotta yazdık ve yer yer Arapça ibarelerde Nahiv ve Belâgat açısından bazı itirazlar yaptık.  Bunu dipnotta ( …  الأولى) diyerek  ifade ettik.

SONUÇ

            Şeyh Safvetullah doğuda Ohin Medresesi’nde yetişmiş, ilmi ile temeyyüz etmiş bir şahsiyettir. Şeyh Safvetullah’ın tahkikini yaptığımız bu çalışması, Osmanlı Devleti’nin sonu ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında yaşamış ve İslâmî ilimlerde birçok eser telif eden dedesi Şeyh Muhammed Alâuddin el-Ohinî’nin Celâu’l-Ayn adlı eserinin ferâiz bölümüne yaptığı şerhidir.

            Biz de ferâiz ile alakalı tüm konuları manzum bir şekilde ele alan Celâu’l-Ayn adlı esere yapılan bu şerh çalışmasını tahkik ve tahlil ederek ilim dünyasına tanıtmaya, vezin/ana metin ve şerh sahiplerinin ilmi konumunu ortaya koymaya çalıştık.

    Eseri detaylı bir şekilde inceleyip tahkik ettikten sonra şu sonuçlara ulaştığımızı söyleyebiliriz:

1)      Eser, ferâiz ilmine ilişkin vezin şeklinde yazılmış bir metnin şerh çalışması olup klasik ferâiz kitaplarına denk sayılabilecek kadar detay içermesi ve konuların ilmî bir vukufiyet ile ele alınması bakımından önemlidir.

2)      Vezin ve şerhte ele alınan konulara ilişkin Kurân-ı Kerim ve Hadis-i Şerif naslarına fazlaca yer verilmemiştir.

3)      Vezin ve şerhte birkaç tane hariç fıkhî kaidelere yer verilmemiştir.

4)      Şerhte, farklı yerlerde kısmen dilbilgisi kurallarına açıklık getirilmiş, yer yer bazı itirazlarda bulunulmuştur.

5)      Şârih Şeyh Safvetullah, dedesinin ilmî vukufiyetini takdir etmiş, ihtiram ile yad etmiştir. Dedesinin ismini gerek sarih ve gerek zamir olarak anarken رضي الله عنه  duâ ifadesini kullanmıştır.

6)      Şerhte meselelerin kavranmasına yardımcı olacak nitelikte örneklere yer verilmiş, konuların açıklığa kavuşması için büyük gayret sarf edilmiştir.

7)       Şârih, kendine özgü bazı kavramlar kullanıp, yaklaşımlarında şahsî değerlendirmelere yer vermiştir.

8)      Sadece birkaç yerde Hanefî ve Mâlikî mezheplerinin görüşlerine yer vermiş, bunlar dışında diğer mezheplerin görüşlerine yer vermemiştir.

KAYNAKÇA

Ardıç, Mehmet, Bitlis ve Çevresinde Yetişen Mutasavvıflar ve Tasavvuf Kültürünün Oluşması, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,  Van, 2009.

Bekri, Osman b. Muhammed Şeta ed-Dimyati, İânetü’t-tâlibîn alâ halli elfâzi Fethi’l-Muîn, Dâru’l-Fikir, Suriye 1997, I. Baskı.

Beroje, Sahip, “Şeyh Fethullah el-Verkanisî, Bazı Fıkhî Görüşleri ve Fıkhî Anlayışı”, Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, s. 721-742, İstanbul, 2008.

Bilen, Mehmet, “Ohinli Şeyh Alâuddin ve Hadis Usulüne Dair Manzumesi”, Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 37, Erzurum 2012.

   Buceyremî, Süleyman b. Muhammed b. Ömer, el-Buceyremî ‘ale’l-Hatîb, Dârü’l-Fikr, 2007.

Çiçek, M. Halil, “Tatvan ve Çevresinde İlmi Çalışmalar ve Ohin Medresesi Örneği”, Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, s. 565-585, İstanbul, 2008.

Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el-Ensârî el-Hazrecî (ö. 926/1520), Şerhu Metni Tahrîru Tenkîhi’l-Lubâb fi Fıkhi’l-İmam eş-Şafiî, Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997, I. Baskı.

İbn Akîl, Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b. Abdirrahmân b. Abdillâh el-Hemedânî (ö. 769/1367), Şerhu İbni ‘Akîl alâ Elfiyyeti İbni Mâlik, Darü’t-Türas/ Kahire 1980. XX. Baskı.

İbn Davyan, Menar’ül-Sebîl fi Şerhi’d-Delil, el-Mektebü’l-İslamî 1982, V. Baskı.

İbn Kâdı Şehbe, Ahmed b. Muhammed Takiyyüddin, Tabakatü’ş-Şâfiiyye, Alemü’l Kütüb /Beyrut, 2010, I. Baskı.

İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî el-Makdisî (ö. 620/1223), el-Muğni, Daru Alemi’l-Kütüb, 1997, III. Baskı.

İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim el-Ensâri, Lisânü’l-Arab, Darü’l-Sadr, Beyrut, 1997, III. Baskı.

Korkusuz, M. Şefik, Nehri’den Hazne’ye Meşâyihi Nakşibendi, Pak Ajans Yayıncılık, İstanbul, 2010.

Mavsîlî, Abdullah b. Mahmud, el-İhtiyâr li Ta’lîli’l-Muhtâr, Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye/ Beyrut, 1937.

el-Mevsûatü’l-Fıkhiyye, Diyanet ve Vakıflar Bakanlığı, Küveyt 1983.

Öztoprak, Sadreddin, Şark Medreselerinde Bir Ömür, Beyan Yay, İstanbul 2003.

              er-Rahbî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî (ö. 577/1182), er-Rahbiyye fi İlmi’l-Ferâiz bi şerhi’s-Sebti’l-Mardini, Darü’l-Kalem, 1998, VIII. Baskı.

Safvetullah b. Mazhar el-Ohînî, Kitâbu Fununü’l-Muhtelife, Seyda Kitabevi, 2012, Diyarbakır, I. Baskı.

Selman, Abdulaziz, el-Künûzü’l-mâliyye fi’l-ferâizi’l-celiyye, Daru’t-Tîbe/ Mekke, 2012 II. Baskı.

Serdar, M. Törehan, İstiklale Açılan İlk Kapı Bitlis, Uğurluel Matbaası, Malatya 2017.

Serdar, M. Törehan, Bitlis’in Sarıklı Kahramanları, Bitlis, Olcaylar Matbaası, 2012.

Serdar, M. Törehan, Bitlis Erenleri-2, Bitlis Valiliği Kültür Yayınları, Bitlis, 2017.

Suyûtî, Abdurrahman b. Kemaleddin b.Ebu Bekir Muhammed, Cehdü’l-karîha fi tecridi’n-nasîha, Mektebetü’l-Asriye, 2009.

Şeyh Muhammed Asım, el-Ohinî, Birketu’l-Kelimat fî Menâkibi Ba’di’s-Sâdât, Şarkiyat Araştırmaları Derneği Kütüphanesi yazmalar bölümü.

et-Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid el-Fârûkî (ö. 1158/1745’ten sonra), Mevsüatü Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm, Mektebetü’l-Lübnan 1996, I. Baskı.

Useymin, Muhammed Salih, Teshilü’l-ferâiz, Dâru’t-Tîbe/ Riyad, 1983, I. Baskı.

Yalar, Mehmet, “Tatvan ve Çevresinde Tarihi Medrese Geleneği”, Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, s. 643-658, İstanbul, 2008.

Yücel, Ömer Tayfur, Şeyh Muhammed Diyâuddîn’in Hayatı ve Tasavvufî Görüşleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2015.

Zuhaylî, Vehbe, el-Fıkhü’l-İslâmî ve Edilletühü, Darü’l-Fikir/ Suriye, 2011, II. Baskı.